معرفی برخی نهادهای قرآنی مهم

در اینجا فقط از چند سازمان فعال به عنوان نمونه نام برده می شود: 1- سازمان تبلیغات اسلامی، 2- سازمان اوقاف و امور خیریه که هم در برگزاری مسابقات بین المللی قرآنی و هم در حمایت از بعضی نهادهای قرآن پژوهی مانند آنچه در فقره بعدی یاد می کنیم، فعال است 3- مرکز ترجمه قرآن کریم به زبان های خارجی ( تأسیس در سال 1373) وابسته به سازمان اوقاف که مبالغه نیست اگر آن را علمی ترین مرکز قرآن پژوهی کشور بشماریم با تمرکز به مسئله ترجمه قرآن و به گزینی و اصلاح و نشر بهترین ترجمه های قرآنی به زبان های مهم که تاکنون ترجمه فرانسه و انگلیسی و ترکی آذری منتشر شده است. این مرکز هم کتابخانه تحصصی مهمی دارد که یک فقره از اقلام آن دست کم یک نسخه از تمام قرآن های ترجمه شده به بیش از 150 زبان است. دیگر انتشار مجله تخصصی و ترجمه پژوهانه ترجمان وحی که علمی ترین نشریه قرآنی امروز ایران است ( دارای مقالات نگاشته شده به زبان های خارجی هم است) 4- دانشکده ها و پژوهشکده های علوم قرآنی که تعداد آنها بیش از ده دانشکده و همه زیر نظر و برخوردار از حمایت سازمان اوقاف و امور خیریه است که هم سازمان اوقاف و هم نهادهای فرهنگی دینی چون دانشگاه رضوی به تأسیس آن فعالاند.
دانشکده های قرآنی مستقر در قم اخیراً در سال 1382 اقدام به جمع و تدوین و نشر یک شریه قرآنی به نام قرآن، پیام جاویدان نموده است. فارغ التحصیلان این دانشکده ها ( یا پژوهشکده ها) مدرک کارشناسی ( و شاید در آینده مدارک بالاتر) می گیرند و غالباً به عنوان مربی و آموزشگر قرآنی در نهادهای فراوان قرآنی کشور به فعالیت می پردازند. 5- مرکز فرهنگ و معارف قرآن که تاکنون ده ها اثر قرآنی و یک فصلنامه پژوهش های قرآنی که سطح علمی عالی دارد و اخیراً جلد اول دانشنامه قرآن مجید را انتشار داده و در مجموع از مراکز فعال قرآن پژوهی است و کتابخانه قرآنی تخصصی کارآمدی دارد. 6- انواع دارالقرآن ها که یکی از کهن ترین آنها دارالقرآن شادروان آیت الله محمد رضا گلپایگانی است ( تأسیس شده در سال 1352ش)، قرآن پژوهان انتشار ترجمه جمعی این سازمان را از قرآن کریم به فارسی انتظار دارند. - دار القرآن های تابع سازمان تبلیغات در تهران و مرکز استان ها و شهرستان ها که شاید تعداد آنها از سه هزار نهاد بیشتر باشد- دارالقرآن نیروی مقاومت بسیج و نیز دارالقرآن های نیروی مسلح ارتش و سپاه پاسداران، و نیروهای انتظامی که به آنها اشاره شد- مهد قرآن استان آذربایجان شرقی که ماهنامه خبری مهد قرآن را مرتباً منتشر می کند. و گفتنی است که ( استاد محمد صادق زارعان) نفر اول بیستمین دوره مسابقات بین المللی حفظ قرآن کریم از آموزش دیدگان و پرورش یافتگان این سازمان ( در سال 1382) بوده است. چنانکه اشاره شد برشماردن دارالقرآن ها حتی نمونه هایی از فعال ترین آنها نظر به کمبود منابع و مجال این مقاله امکان ندارد. 7- مرکز توسعه و ترویج فعالیت های قرآنی که از ادارات کل و تابع وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که هم در برنامه ریزی نمایشگاه بین المللی قرآن و هم طبع نشریه قرآنی گلستان قرآن همکاری دارد. نیز در تشکیل کانون ترجمه پژوهان قرآن و همکاری با ناشران قرآنی مانند مبین و اسوه و حمایت از آنها و فعالیت های دیگر. 8- دانشکده علوم قرآنی مدینه و دانشگاه علوم قرآنی « ام القرا» در مکه که جزو عالی ترین نهادهای علمی و آموزشی قرآنی در جهان اسلام هستند. شهرک چاپ قرآن معروف به مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف ( مجمع/ مجتمع ملک فهد؛ ویژه چاپ قرآن کریم) در مدینه، بزرگ ترین سازمان ویژه چاپ قرآن در سراسر جهان اسلام است. سایر کتاب های مقدس، از جمله « کتاب مقدس» ( عهدین) هم با آنکه به دو هزار زبان و گویش مختلف جهانی ترجمه شده است و سازمان های تبشیری و تبلیغی مسیحی هم بسیار فعالند، هنوز چنین سازمان چاپ و نشر عظیمی برای کتاب مقدس خود ندارند.
چنانکه پیشتر هم اشاره شد، این مجمع ( باید توجه داشت که عرب ها این کلمه را به صورت مجمع تلفظ می کنند؛ از مصدر تفعیل و کلمه تجمیع. ما کلمه مجمع را به کار می بریم که از همان ریشه جمع است و اسم مکان) در سال 1403 ق در مساحتی برابر با 141950 مترمربع بنا شد و علاوه بر مسجدی بزرگ و خانه های سازمانی کارگران و کارمندان و تأسیسات چاپخانه، بناهای رفاهی هم دارد و شهرک کاملی برای زندگی بیش از 500 نفر کارکنان آن است و در مدت 22 سال که از فعالیت آن می گذرد، مصحف کتابت عثمان طه را مبنای طبع به شمارگان عظیم قرار داده است و سالی در حدود 20 میلیون نسخه به زائران و حج گزاران هدیه می دهد و به سازمان های مذهبی اسلام شناسی یا دین پژوهی سراسر جهان به رایگان ارسال می گردد و طبق ارقامی که به دست داده اند، مصحف المدینه را که بر مبنای صحیح ترین تصحیح علمی امروزین ( مصحف قاهره) با بازنگری های لازم به همت علمای علوم قرائت و بررسی آن از نظر کتابت و علائم اعراب ( حرکت حرف) و سجاوندی و ذکر جزء و حزب و اجزا و احزاب و سجده های واجب در حاشیه آن را در دو قطع، با شکیل ترین صفحه آرایی و کتاب آرایی ( بدون آرایه های پیشرفته) مکرراً و مدام چاپ و تجدید چاپ می کنند و کل شمارگان تولید آنها از این مصحف شریف که در یگانه سازی متن ( توحید النص) ، بر مبنای قرائت عاصم و روایت حفص، از قاریان بزرگ قراآت سبعه/ هفت گانه، و به یکسان مورد قبول اهل تشیع و اهل تسنن است، به مرز دویست میلیون نسخه نزدیک شده است.
یکی دیگر از کارهای این مجمع، بهگزینی ترجمه های عالی در هر زبان و ویرایش آن به همت صاحب نظران و انتشار وسیع آن برای اهل آن زبان در منطقه رواج آن یا در مورد انگلیسی و فرانسه برای محققان سراسر جهان اسلام و اسلام پژوهی و دین پژوهی است. 9- همتای آن از این نظر چنانکه اشاره شد، مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان های خارجی است و همتای آن از نظر چاپ در ایران، چاپخانه بزرگ قرآن کریم است که در شهر مقدس قم به همت سازمان اوقاف و امور خیری در زمینی به مساحت 50 هزار مترمربع و با 1300 مترمربع زیر بنا ساخته شده است و در سال 1373 توسط رئیس جمهور وقت افتتاح شد. ظرفیت اولیه تولید این چاپ خانه، چاپ یک میلیون نسخه و در بعضی رساله های آموزشی قرآنی بوده و ظرفیت نهایی اش که در این سال ها به آن نزدیک شده است، پانزده میلیون نسخه مصحف شریف با ترجمه های آن است که از سوی مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان های خارجی که هم سازمان با این نهاد، یعنی هر دو زیر مجموعه اوقاف هستند، انتخاب خواهد شد.
چاپخانه الهادی و یک چاپخانه بزرگ دیگر که در نشر مصحف در قم فعال هستند. پایگاه و جایگاه قم را از نظر چاپ قرآن به سومین شهر در جهان و دومین شهر در ایران بالا برده است. 10- مجمع قرآنی کعبه هم یکی از مراکز آموزش قرآن ( در درجه اول تجوید و قرائت) و علوم قرآنی در شهر مقدس قم است. 11- پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که در قم و تهران دفتر دارد، در سال 1380 دانشنامه امام علی را در دوازده جلد منتشر کرد که با استقبال صاحبدلان و محققان علوم اسلامی و دوستداران خاندان عصمت و طهارت (ع) مواجه و در سال 1382 به عنوان کتاب سال در رشته خاص خود شناخته شد.
این سازمان پس از به ثمر رساندن آن طرح عظیم در زمانی کوتاه ( حدوداً دو ساله)، برنامه ریزی علمی سنجیده ای برای تدوین و طبع دانشنامه قرآن کریم نه با نظم الفبایی، بلکه موضوعی مانند دانشنامه امام علی (ع) که تعداد مقالات آن بیش از صد و بیست فقره نیست، هم درون متنی و از درون قرآن و هم برون متنی و درباره قرآن، و حجم هر مقاله ای در حد یک رساله کوچک است. نظیر نوشتار حاضر که در اصل برای همان دانشنامه نوشته شده است. 12- دیگر از نهادهای قرآنی بنیاد قرآن است که در حدود سال 1360 تأسیس شد و در آغاز کار بنده هم با آن همکاری داشتم، ولی پس از نشر 60-70 کتاب فعالیتش سال ها به وقفه افتاد و اخیراً گویا درصدد تجدید فعالیت برامده است. دیگر فرهنسگرای قرآن ( تاسیس 1380) است، که نهمین و دهمین جشنواره قرآن و کودکان را در سال 1382 برگزار کرد و دوره های قرآن آموزش و جلسات سخنرانی و پرسش و پاسخ مرتب با شرکت قرآن پژوهان برجسته دارد. 13 و 14- دیگر از کانون های فعالیت های قرآنی رادیو قرآن و سیمای قرآن ( شبکه تلویزیونی خاص قرآن) است که در سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران از سال ها پیش فعال بوده اند. برنامه قرآنی و درس و بحث درباره مسائل اخلاقی و علمی مردم پسند و همه فهم قرآنی از سال های 1320 در ایران سابقه دارد. بحث های قرآنی خطیب شهیر شادروان حسینعلی راشد از همان سال 1320 تا چندین سال ادامه داشت و حاصل و بازنوشت آنها به صورت اسلام و قرآن منتشر شده. مرحوم حکمت آل آقا ترجمه ساده و صحیح قرآن را در رادیو به صورت کلاس های درسی ساده و همه فهم برگزار می کرد ( از سال 1321 تا سال 1332) خوشبختانه همان ترجمه ها پس از ویرایش در سال 1348 به صورت ترجمه کامل قرآن منتشر شد و از ترجمه های دلپسند این روزگار است. باری رادیو قرآن در سال 1362 با پیام امام خمینی 0ره) آغاز به کار کرد و رفته رفته ساعات برنامه آن کامل و شبانه روزی می شد و برنامه های مؤثر و مفید و شوق انگیری داشته و دارد. از جمله برنامه هایی تحت عنوان « بسیج حفظ قرآن» و با « حافظان وحی»؛ و آغازگر دعوت از استادان بزرگ خوش خوانی و قرائت اعم از ترتیل و تغنی/ تغنیم یا صوت و لحن ( = خوش خوانی موسیقایی) مصری و سایر قاریان مشهور جهان اسلام است. یا پخش نوارهای خوش خوانی آنها به ابتکار خود یا به درخواست شنوندگان، برنامه تفسیر موضوعی قرآن، آموزش ترتیل، صرف و نحو قرآن، دانستنی های قرآن، پاسخ به سؤال های قرانی، پخش نوارهای درخواستی و مصاحبه با قاریان و حافظان و قران پژوهان و تجلیل از آنها و تشویق آنها ( به ویژه درباره جوان تر ها) اخبار قرآنی، همکاری با شبکه های رادیویی و تلویزیونی در امور قرآنی، درس روان خوانی، علوم و قصص قرآنی به صورت نمایشنامه و نظایر آن.
نیز شایان یادآوری است که موجودیت و شمه ای از فعالیت های سیمای قرآن یاد کنیم. این برنامه تلویزیونی که از شبکه دوم پخش می شود، از سال 1369 فعالیت خود را آغاز کرده است و هنوز شبانه روزی نشده است.
برنامه های آشنایی با تفاسیر مهم شیعی و سنی، معرفی پایان نامه های قرآنی، عمدتاً اثر فارغ التحصیلات دوره کارشناسی ارشد رشته علوم قرآنی و حدیث. ( گفتنی است که تا امروز در ایران بیش از 2000 پایان نامه قرآنی در دانشگاه ها و دانشکده ها و مقاطع فوق لیسانس و دکتری تهیه شده و حتی چندین کتابشناسی از آنها تهیه و طبع شده است). معرفی تازه های نشر در زمیه قرآن پژوهی، گفت و گو با مؤلفان علوم قرآنی، معرفی مراکز قرآنی از جمله دانشکده ها و پژوهشکده های قرآنی، گزارش ارزنده مسابقات حفظ و قرائت قرآن و گزارش کار و زندگی کاری هنرمندان قرآنی از جمله برنامه های سیمای قرآن است. برنامه جذاب هفتگی حجت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی جایگاه خاص و مخاطب عام تر دارد. و ایشان از همکاران آیت الله مکارم شیرازی در تدوین تفسیر نمونه بوده اند که در 27 جلد بارها به چاپ رسیده و خلاصه 5 جلدی آن هم انتشار یافته است. جناب قرائتی می گوید: «... پانزده سالی طول کشید که تفسیر نمونه در بیست و هفت جلد چاپ شد که بیش از بیست [و اکنون شاید سی] بار تجدید چاپ شده و به چند زبان ترجمه شده است. تفسیر مبارکی بود. وسط های تفسیر نمونه انقلاب شد. بعد از انقلاب از طریق شهید مطهری (ره) پای من به تلویزیون باز شد و ایشان رابطی بود که مرا به امام (ره) معرفی کرد. بعد از چند سالی به فکر افتادیم که یک تفسیر صوتی در رادیو بگوییم. یعنی همین طور که قرآن در سی نوار ترتیل است، تمام قرآن در پانصد نوار تفسیر باشد... هشت سال (تا سال 1374] در رادیو به چنین تفسیر هست، از نصف قرآن هم رد شده ام، دویست و پنجاه نوار ضبط شده، [ و همچنان پیش می رود، و صورت ویراسته کتبی آن به صورت تفسیر نور در 4 مجلد اولیه در سال 1375 منتشر شد و در سال 1375 در رشته قرآن پژوهی کتاب سال شد و تاکنون تعداد مجلدات آن به 7 و 8 رسیده است و احتمالاً در ده جلد تمام می شود].
15- دیگر از مؤسسه های قرآن پژوهی مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (ع) در قم است که 3 فقره از مهمترین فعالیت های آن انتشار [ نخستین] فصلنامه قرآنی از آغاز سال 1373 است. که تا امروز ده سال از انتشار آن با نشر نزدیک به 40 شماره- بعضی ویژه نامه- ادامه داشته است. دیگر انتشار نشریه ای قرآنی به نام بشارت، برای جوانان است که سه چهار سال هم از انتشار آن که دو ماهانه است می گذرد. نیز کتاب قرآنی به صورت سالنامه دارد که نخستین شماره آن منتشر شده است، و قرار است که ان شائ الله، هر سال یک شماره پرپیمان هم از این نشریه/ کتاب ادواری منتشر شود. باری اینها که برشمردیم نخبه را کفایت است. وگرنه علاوه بر تهران در شهرها و به ویژه مراکز استان ها، مراکز قرآنی بسیار است. از جمله در مشهد مقدس رضوی که موزه قرآن در جنب کتابخانه هزار ساله آستان قدس تشکیل شده با مخطوطات و نفایسی منحصر به فرد و مؤسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش های اسلامی وابسته به همان آستان، آثار قرآن پژوهی بس ارجمندی منتشر کرده اند و فصلنامه پژوهش های قرآنی هم در آن شهر انتشار می یابد. نیز جلسات تفسیری خاندان معظم شعار در تبریز و تهران، و به واقع صدها مرکز یا فعالیت دیگر، که به همین اندازه کفایت است و نظر به کمبود منابع بحث، با آنکه الزاماً محدود به ایران نیست، عملاً جز چند اشاره و استثنا فقط در محدوده فرهنگ خودمان است. اما برای حسن ختام، علاوه بر اشاره به پایگاه های جهانی اینترنتی/ قرآنی و اشاره به مجمع ملک فهد در مدینه و دانشگاه ام اقری و معرفی بعضی خوشنویسان مصاحف و مصاحف خوش نوشته غیر ایرانی، لازم است به نقش مؤثر جامع الازهر ( مسجد/ حوزه- دانشگاه) هزار ساله مصر به نیکی یاد کنیم.
معرفی و برشماردن نهادهای قرآنی خود به مقاله ای مستقل نیاز دارد. اما لازم است برای حسن ختام از یک نهاد علمی- آموزشی قرآنی و ایرانی دیگر یاد کنیم و آن جامعة القرآن الکریم است که از ابتدای سال تحصیلی 79-1378 اولین گروه نوآموز را ثبت نام کرد و تاکنون قریب به یک هزار نفر در مقاطع مختلف پیش دبستانی، دبستانی، راهنمایی، دبیرستان و نیز بعضی طلاب حوزه های علمیه با برنامه های سنجیده برای هر سطح و تعیین اهداف روشن، با تلاش استادان احب نظر موفق به گذراندن دوره تخصصی حفظ کل قرآن کریم و علوم قرآنی شده اند. این مؤسسه در سال 1379 در بین کلیه مراکز و مؤسسات قرآنی کشور مقام اول را کسب کرد. نیز از دو دهکده قرآنی در کشورمان یاد می کنیم. 1- روستا « کوشه». این روستا در منطقه معروف به « سبز» قم و در جنب مسجد شیخ برخ با قدمتی حدوداً هزار ساله، واقع است. در این روستا که مرکز تعلیم و تحفیظ قرآن است، بیش از یکصد دختر و دویست پسر مشغول قرآن آموزی اند و در حدود 20 حافظ کل قرآن در این روستا زندگی می کنند و در نشر تعلیم و تعالیم قرآن کوشا هستند، 2- دهکده قرآنی « سار» در کاشان، که کانون فرهنگ و اندیشه اسلامی فعالیت های چند گانه قرآن آموزی خود را از سال 1376 در آنجا آغاز کرده است. در حال حاضر بیش از هشتاد درصد بانوان و دوشیزدگان این دهکده حافظ ( از 1 تا 20 جزء بیشتر) قرآن کریم هستند.(1)

پی نوشت :

1. از بعضی از سازمان های مهم دیگر فقط نام می بریم. برای آشنایی بیشتر با فعالیت ها و اهداف و سال تأسیس و اطلاعات دیگر به خادمان نشر قرآن کریم پیشگفته، و د. ق. ق. مراجعه فرمایید. 1. دارالقرآن دانشگاه امام صادق (ع)، 2. معاونت فرهنگی جهاد دانشگاهی، 3. مدیریت امور مسابقات قرآن کریم سازمان اوقاف و امورخیریه، 4. دارالقرآن نیروی مقاومت بسیج، 5. دار التحفیظ قرآن کریم، 6. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، 7. دارالقران الکریم اصفهان، 8. دار القرآن الکریم شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران، 9. جامعه قاریان قرآن کریم مشهد.

منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول